Różnice między znakiem towarowym, wzorem przemysłowym i wzorem użytkowym są dość znaczące. Dotyczą bowiem nie tylko przedmiotu ochrony, ale i wymogów formalnych, jakie trzeba spełnić. W tym artykule omawiamy najważniejsze cechy dystynktywne.

Czym jest znak towarowy?

Znaki towarowe umożliwiają odróżnienie towarów lub usług jednego przedsiębiorcy od towarów lub usług innego przedsiębiorcy. W rezultacie zabezpieczają markę i eksponują ją na rynku. Jako znak towarowy można zarejestrować każde oznaczenie, które spełnia wymogi formalne. 

Zazwyczaj będą to znaki konwencjonalne, takie jak nazwa czy grafika. Czasem zdarzają się też oznaczenia niekonwencjonalne czyli dźwięki, kształty, kolory, produkty przestrzenne. Wynika to z faktu, że katalog znaków towarowych jest otwarty. Na zarejestrowany znak przyznaje się prawo ochronne, które uprawnia do wyłącznego korzystania z oznaczenia w sposób zawodowy lub zarobkowy.

Do wymogów formalnych, które trzeba spełnić, zaliczamy:

• Zdolność odróżniającą – może być pierwotna lub wtórna. Oznaczenie musi w jakiś sposób wyróżniać towary lub usługi na rynku. Powinno więc cechować się fantazyjnością (zdolność odróżniającą pierwotna) lub nabyć zdolność odróżniającą w drodze używania (wtórna zdolność odróżniająca).
• Możliwość przedstawienia znaku w rejestrze znaków towarowych tak, aby można było jednoznacznie wskazać, co stanowi przedmiot udzielonej ochrony.

Rejestracja znaku towarowego będzie możliwa m.in. w przypadku:

• wyrazów, nazw,
• grafik,
• przestrzennych znaków towarowych, kształtów ( np. cukierka, butelki),
• znaków pozycyjnych,
• znaków multimedialnych,
• gestów,
• dźwięków,
• zapachów, smaków, znaków dotykowych (możliwe w teorii, w praktyce istnieje problem ze spełnieniem wymogu przedstawialności).

Znakiem towarowym nie mogą być przede wszystkim:

• oznaczenia opisowe, rodzajowe - wskazujące rodzaj, cechy, przeznaczenie towaru, jakość, ilość, czy sposób wytwarzania,
• oznaczenia zawierające symbole narodowe, religijne, kulturowe,
• znaki składające się wyłącznie z elementów, które weszły do języka potocznego,
• znaki nienadające się do odróżniania towarów (cyfry, litery).

Trzeba jednak zaznaczyć, że niektóre bezwzględne przesłanki odmowy udzielenia ochrony wyłącza nabycie przez oznaczenie wtórnej zdolności odróżniającej. Mowa tutaj o takich przesłankach, jak np. niedostateczna fantazyjność, opisowość, obecność elementów z języka potocznego. Wtórna zdolność odróżniająca polega na nabyciu przez oznaczenie właściwości dystynktywnych w wyniku intensywnego używania w obrocie gospodarczym. Inaczej więc niż w przypadku wzorów przemysłowych czy użytkowych, które powinny spełniać przesłankę nowości (nie można ujawnić ich przed zgłoszeniem) zdolność rejestrowa znaków towarowych ulega zwiększeniu w następstwie użytkowania.

Cechy wzoru przemysłowego

Z kolei wzór przemysłowy służy zabezpieczeniu właściwości, które składają się na wygląd danego produktu. Będą to cechy zewnętrzne postrzegane wzrokowo, takie jak kolor, materiał, zdobienie, kształt, faktura czy opakowanie. Wzór przemysłowy może mieć formę zarówno dwuwymiarową (strona internetowa, etykieta produktu), jak  przestrzenną (wygląd telefonu, auta).

Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego nie dotyczy jednak właściwości wytworu o funkcji technicznej. Nie będzie chronić również wewnętrznych cech produktu, takich jak np. wnętrze obuwia. Wzór przemysłowy chroni jedynie artystyczny wygląd, czyli to, co buduje estetykę konkretnego przedmiotu. Dlatego stanowi najlepszą opcję dla takich branż jak meblarska, jubilerska, czy modowa.

Prawo na wzór przemysłowy jest przyznawane poprzez rejestrację i uprawnia do wyłącznego używania wzoru na obszarze, na którym został zarejestrowany.

W tym przypadku wymogi formalne to:

• postać wytworu – wzór musi być przedmiotem materialnym, który podlega percepcji zmysłów;
• nowość – wzór przemysłowy musi być nowy, a więc nie może zostać publicznie ujawniony przed zgłoszeniem do rejestracji (do Urzędu Patentowego RP). Ujawnienie oznacza tutaj udostępnienie go w taki sposób, w jaki wzór może dotrzeć do osób zajmujących się zawodowo daną dziedziną (np. posługując się nim w reklamie). Nie ma przy tym znaczenia, czy ktoś już zapoznał się ze wzorem i jaka liczba osób mogła go widzieć – ocenie podlega sam fakt udostępnienia.

Uwzględniono jednak pewną „ulgę w nowości”. Otóż jeśli publiczne udostępnienie wzoru nastąpiło nie wcześniej niż na 12 miesięcy przed dokonaniem zgłoszenia, wzór może być nadal uznawany za nowy. Generuje to jednak ryzyko, że w tym czasie inny podmiot zarejestruje taki sam lub podobny wzór. Dlatego lepiej najpierw zarejestrować wzór, a dopiero później wprowadzać go do obrotu.

• indywidualny charakter – wzór musi wyraźnie odróżniać się od tych, które już istnieją w przestrzeni publicznej, a więc wywoływać na zorientowanym użytkowniku ogólne wrażenie, że różni się od tego, co już funkcjonuje. Uwzględnia się tutaj zakres swobody twórczej przy opracowywaniu wzoru.

Jako wzór przemysłowy można zastrzec przede wszystkim:

• opakowania, etykiety produktów
• symbole graficzne,
• wygląd naczynia
• fasony ubrań, obuwia, kosmetyki, wzory paznokci
• wygląd mebla
• wygląd, kształt wyrobów cukierniczych
• wzory  budowlane- okna, drzwi, dach, brama garażowa
• logotypy.

Wzorem przemysłowym nie mogą być w szczególności:

• plany, koncepcje, schematy
• programy komputerowe
• symbole patriotyczne, religijne, kulturowe
• treści sprzeczne z porządkiem publicznym i dobrymi obyczajami

Wzór użytkowy, czyli „mały wynalazek” 

Ostatni jest wzór użytkowy, regulowany w sposób zbliżony do wynalazku – stąd bywa nazywany również „małym wynalazkiem”. Ochronę prawną wzoru użytkowego przyznaje się wyłącznie na produkty trójwymiarowe posiadające zdolność ochronną. Muszą być nowymi i nadającymi się do przemysłowego zastosowania rozwiązaniami o charakterze technicznym, dotyczącymi budowy lub kształtu przedmiotu o trwałej postaci bądź przedmiotu, który składa się ze związanych ze sobą funkcjonalnie elementów o trwałej postaci.

W efekcie prawo ochronne wzoru użytkowego dotyczy technicznej i użytkowej postaci wytworu. Będzie to np. zamek do drzwi, oprawa kredki kosmetycznej z opcją wysuwania sztyftu, czy zabawka w konkretnym kształcie. W odróżnieniu od wynalazków, wzór użytkowy nie musi wykazywać cech poziomu wynalazczego. Nie odnosi się też jedynie do cech i wytworów o charakterze estetycznym, jak ma to miejsce w przypadku wzoru przemysłowego. Chroni więc zarówno to, co na zewnątrz, jak i konstrukcję wewnętrzną, która jest funkcjonalna.

Prawo na wzór użytkowy jest zbliżone do patentu. Daje ono prawo do wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego przez wskazany czas w celach zarobkowych lub zawodowych na terenie Polski.

Wymogi formalne to:

• wymóg postaci wytworu – ochronie podlegają tylko materialne przedmioty, które są postrzegalne zmysłowo;
• wymóg nowości – wzór należy najpierw zastrzec, a później zacząć się nim posługiwać. Wzór, który podlega rejestracji jako użytkowy nie może być częścią stanu techniki, a więc wszystkiego, co udostępniono do wiadomości powszechnej np. w ramach stosowania czy wystawiania. Do stanu techniki wliczają się również informacje w zgłoszeniach wzorów użytkowych ogłoszone w Biuletynie Urzędu Patentowego.

Nowość dotyczy nie tego, czy ktoś już miał możliwość zapoznania się ze wzorem, ale samego faktu jego ujawnienia – przedstawienia w taki sposób, który umożliwiałby urzeczywistnienie go przez znawców danej dziedziny.

Tutaj również znajdziemy możliwość zastosowania „ulgi w nowości”. W przypadku wzoru użytkowego polega ona na tym, że wzór wciąż ma szansę na rejestrację, jeśli jego ujawnienie nie nastąpiło wcześniej niż na sześć miesięcy przed datą dokonania zgłoszenia.

Wzorem użytkowym będą zwłaszcza:

• Meble- konstrukcja, budowa wewnętrzna
• Urządzenia, mechanizmy
• Przedmioty codziennego użytku
• Wytwory wykorzystywane w budownictwie

Jako wzoru użytkowego nie zarejestrujemy jednak:

• Wzorów, których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami
• Programów komputerowych
• Odkryć naukowych
• Maści, leków
• Designu, właściwości o wymiarze jedynie estetycznym (jest to przedmiot ochrony wzoru przemysłowego)

Zdarza się też, że ten sam produkt lub wytwór zarejestrujemy jednocześnie jako znak towarowy, wzór przemysłowy i wzór użytkowy. Każdy z tych monopoli prawnych różni się od reszty aspektem wytworu, który chronią. W wielu kwestiach nie są jednak ściśle rozgraniczone, dlatego mogą „o siebie zahaczać”.

Którą formę ochrony wybrać? 

Należy zastanowić się, co właściwie chcemy chronić. Różnice między tymi monopolami prawnymi najlepiej wyjaśnia przykład z branży meblarskiej:

Jeśli naszym celem jest ochrona mebla, np. szafy, musimy przemyśleć, co właściwie zamierzamy zabezpieczyć. Chcąc uzyskać monopol na szafę jako urzeczywistnienie pomysłu konstrukcyjnego (jego technicznej budowy) najlepiej zastrzec mebel jako wzór użytkowy. Z kolei właściwości zewnętrzne – jego kształt, zdobienia, wzór, faktura – skutecznie ochroni rejestracja jako wzoru przemysłowego albo znaku towarowego.

Nie ma wątpliwości, że najłatwiej jest zastrzec mebel jako wzór przemysłowy. W przypadku znaku towarowego można chronić w teorii każde oznaczenie, które wyróżnia produkt na rynku – jednak nie każde z nich tak naprawdę posiada zdolność rejestrową. Jeśli chodzi o znaki towarowego trójwymiarowe, np. kształt mebli, trudnym do spełnienia wymogiem będzie przesłanka wykazania zdolności odróżniającej. Taki kształt musiałby wyróżniać się naprawdę dużym poziomem fantazyjności i wyraźnie odbiegać od standardowych, aby stwierdzić pierwotną zdolność odróżniającą.

Co istotne, Urząd Patentowy RP nie przyznaje ochrony na oznaczenia, których właściwości są wynikiem charakteru samego towaru i są ściśle powiązane z ich funkcją. Wyjątek od tej reguły stanowi taki sposób oznaczenia zdolności odróżniającej wtórnej w następstwie używania w obrocie gospodarczym. Mimo to nie jest to łatwe zadanie, gdyż wiąże się z obowiązkiem wykazania, że znacząca liczba konsumentów może zidentyfikować markę i producenta po samym kształcie danego produktu. Istnieje też opcja, aby podjąć próbę rejestracji takiego oznaczenia podwójnie: najpierw jako wzoru przemysłowego, a potem, gdy w wyniku intensywnego używania uzyska wtórną zdolność odróżniającą, spróbować zastrzec je jako znak towarowy.

Zdecydowanie najprostszym rozwiązaniem jest rejestracja wytworu jako wzór przemysłowy. Procedura zajmuje najmniej czasu, jest najtańsza, a przy tym mniej wymagająca niż rejestracja znaku towarowego. Jednak warto pamiętać, że znaki towarowe zapewniają silniejszą i trwalszą ochronę. W odróżnieniu od wzoru przemysłowego i użytkowego może być ona przedłużana praktycznie w nieskończoność. Oprócz tego mając zarejestrowany znak towarowy, możemy sprzeciwić się wprowadzeniu przez konkurencję nie tylko identycznego znaku, ale też podobnego – i to nawet w niewielkim stopniu. 

Tymczasem jako wzór przemysłowy możemy zastrzec postać wytworu, która różni się od funkcjonujących tylko ogólnym wrażeniem, które wywołuje na zorientowanych użytkownikach. 

Długość rejestracji i koszty zgłoszenia w procedurze krajowej 

W przypadku znaku towarowego opłata za zgłoszenie wynosi 450 zł w jednej klasie towarowej. Za każdą następną klasę towarową trzeba dopłacić 120 zł. Procedura rejestracji trwa około 1 roku. Co istotne, jest to jedynie pierwsza opłata, a nie całościowy koszt rejestracji znaku towarowego. Trzeba uwzględnić jeszcze opłatę w wysokości 400 zł za prawo ochronne w każdej klasie i 90 zł za publikację.

Procedura rejestracji wzoru użytkowego trwa około 3 lat, a opłata za zgłoszenie wynosi 500 zł przy rejestracji elektronicznej lub 550 zł przy rejestracji tradycyjnej. Oprócz tego trzeba uiszczać odpowiednie kwoty za każdy z czterech okresów, na które podzielono dziesięcioletni czas przyznawanej ochrony: 250 zł za pierwszy okres ochrony (1, 2, 3 rok), 300 zł za drugi (4 i 5 rok), 900 zł za trzeci (6,7,8 rok) oraz 1100 za czwarty (9 i 10 rok).

Najbardziej oszczędną opcją jest rejestracja wzoru przemysłowego. Trwa około pół roku, a wysokość pierwszej opłaty wynosi 300 zł. Rejestracja wzoru przemysłowego jest więc zarówno najszybsza, jak i najtańsza w porównaniu z dwiema poprzednimi możliwościami. Trzeba jednak zauważyć, że w przypadku wzorów przemysłowych istnieje też obowiązek dokonywania opłat za każdy z pięcioletnich okresów, na które podzielono czas przyznanej ochrony: 150 zł za pierwszy, 250 zł za drugi, 500 zł za trzeci, 1000 zł za czwarty i 2000 zł za piąty okres ochrony.

Ile trwa ochrona prawna znaku towarowego, wzoru przemysłowego lub użytkowego?

Prawo ochronne na znak towarowy wynosi 10 lat. Można je jednak przedłużać w nieskończoność pod warunkiem uiszczania w terminie stosownych opłat. Brak dotrzymania terminu może skutkować bezpowrotnym wygaśnięciem prawa – a gdy to nastąpi, ponowna rejestracja bywa utrudniona.

Natomiast ochrona wzorów przemysłowych i użytkowych jest ograniczona czasowo. W przypadku wzoru przemysłowego udziela się jej maksymalnie na 25 lat (podzielonych na pięcioletnie okresy). Po upływie każdego okresu należy uiszczać opłatę urzędową w celu przedłużenia ochrony. Gdy już upłynie 25 lat, prawo ochronne wygasa i nie ma możliwości jego przedłużenia.

Ochrona na wzór użytkowy jest udzielana na maksymalnie 10 lat od daty zgłoszenia. W tym wariancie czas został podzielony na cztery okresy: pierwszy – trzy lata, drugi – dwa lata, trzeci – kolejne trzy, oraz czwarty – dwa ostatnie lata. Jeśli chcemy przedłużyć ochronę, musimy dokonywać opłaty po upływie każdego z tych okresów. Informacje na temat wysokości ww. opłat znajdują się na stronie Urzędu Patentowego RP.

Jakie są skutki naruszenia prawa z rejestracji?

Nawet jeśli rejestracja jest skuteczna, prawo ochronne na znak towarowy lub wzór użytkowy oraz prawo z rejestracji wzoru przemysłowego może zostać naruszone. Jeżeli ktoś dokona zgłoszenia znaku towarowego, wzoru przemysłowego lub użytkowego, który jest taki sam bądź podobny do naszego, możemy zgłosić sprzeciw. 

Właściciel prawa ochronnego/prawa z rejestracji na znak lub wzór może zażądać:

• zaniechania naruszania i usunięcia
• usunięcia skutków
• wydania bezpodstawnie uzyskanych pod tym znakiem, czy wzorem korzyści
• naprawienia szkody

Roszczenia te ulegają przedawnieniu po upływie trzech lat od daty, w której uprawniony dowiedział się o naruszeniu prawa i osobie, która za to odpowiada. Jednocześnie zawsze przedawniają się z upływem pięciu lat od dnia, w którym doszło do naruszenia prawa.