Powszechny dostęp do Internetu sprawia, że niemal każdy z nas może zostać twórcą i docierać do szerokiej grupy odbiorców. Jednocześnie, mniej lub bardziej świadomie, wielu twórców wzoruje się na już istniejących dziełach, pracach i opracowaniach. Czasem takie działanie może skutkować naruszeniem praw osób trzecich. Jaka jest różnica między inspirowaniem się a kopiowaniem lub podrabianiem czyjejś twórczości? Oto najważniejsze cechy inspiracji i plagiatu według przepisów polskiego prawa.

Definicja utworu według prawa autorskiego w polskim prawie

Utwór jest przedmiotem ochrony prawnoautorskiej. Zgodnie z artykułem 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (zwanej dalej ustawą), utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w dowolnej postaci.

W celu stwierdzenia, że dana kreacja jest utworem, nie zwraca się uwagi na to, czy została ukończona, jak jest wyrażona, czy też jaką ma wartość. Liczy się wyłącznie to, aby utwór opuścił sferę wyobrażeń twórcy i był możliwy do uzewnętrznienia minimum jednej osobie – i to nawet wtedy, gdy uzewnętrznienie ma charakter przejściowy, czyli np. utwór został zniszczony po prezentacji. Wówczas mówimy o ustaleniu utworu.

Trzeba pamiętać, że:

1. Utwór może być jedynie dziełem człowieka, a nie maszyny czy zaprogramowanego algorytmu;
2. Przejaw działalności twórczej to indywidualny charakter utworu, który odróżnia go od innych, podobnych dzieł. Jest to więc jego rys szczególny, charakterystyczny dla konkretnego artysty.

Każdy człowiek może być twórcą – nie ma znaczenia jego wiek, kwalifikacje, czy wykształcenie formalne. Ochrona prawnoautorska przysługuje już ze względu na sam fakt stworzenia utworu. Mimo to twórcy wciąż mogą naruszać prawa innych osób, przekraczając granice swobodnej twórczości.

Czym jest inspiracja utworem?

Utwór inspirowany nie został szczegółowo opisany w polskim prawie. Artykuł 2 ust. 4 ustawy wskazuje jedynie, że: Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem. Mimo to możemy odwołać się również do orzecznictwa Sądu Najwyższego, w którym zwrócono uwagę, iż utwór inspirowany musi mieć cechy samodzielnej twórczości czyniące go utworem oryginalnym na równi z utworem pierwotnym. W innym przypadku uznaje się go za utwór zależny.

Idąc dalej, w utworze inspirowanym muszą przeważać elementy indywidualne. Cechy, które zostały przejęte od utworu inspirującego mogą być zauważalne – jednak nigdy nie powinny dominować nad przesłanką twórczego charakteru dzieła (m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2014 r., sygn. I CSK 539/13).

Inspiracja cudzym utworem polega więc na stworzeniu własnej kreacji, np. grafiki, jednak w oparciu o cudzą pracę – jej odbiór, interpretację, wzorowanie się na zawartych w niej motywach.

Inspiracja może więc polegać na zastosowaniu popularnego motywu z już napisanej historii do przygotowania swojego własnego opowiadania. Nie powinna zawierać przy tym elementów charakterystycznych dla utworu pierwotnego, jednak autor może posiłkować się rozwiązaniami, które są typowe dla jakiegoś stylu, np. literackiego czy malarskiego.

Ponadto utwór inspirowany jest samoistny – może więc istnieć niezależnie od woli autora utworu inspirującego, a nawet wbrew jego woli. Autorowi inspiracji nadal przysługują wszelkie prawa autorskie osobiste i majątkowe, którymi może swobodnie rozporządzać.

Niezwykle ważne jest to, aby inspiracji nie można było uznać za utwór zależy. Według artykułu 2 ust. 1 ustawy, utwór zależny to np. adaptacja, tłumaczenie, czy przeróbka. Korzystanie z takiego utworu, wedle art. 2 ust. 2 ustawy, wymaga zgody twórcy pierwotnego dzieła.

Niestety nie można jednoznacznie stwierdzić, jak duże powinno być natężenie elementów indywidualnych w utworze, aby pozostał „w oderwaniu” od utworu pierwotnego. Jako przykład można podać tutaj karykaturę lub pastisz. Jeśli mamy uznać je za utwory niezależne, powinny niemal zupełnie wypaczyć i odwrócić przekaz oryginału. Tylko wówczas będzie można uznać, że stanowią samodzielne inspiracje. 

Często bywa tak, że zauważenie różnic między inspiracją a utworem zależnym jest możliwe dopiero w ramach procesu sądowego. Wtedy powoływaniu są biegli, którzy pomagają określić elementy twórcze i odtwórcze w danej kreacji.

Kwestia utworów zależnych

Utwór zależy (określany również jako opracowanie) różni się od inspiracji tym, że przejmuje główne elementy twórcze od utworu oryginalnego. Jego twórca korzysta o z określonych środków wyrazu i motywów, ale jednocześnie opowiada daną historię „na nowo”.

Aby rozporządzać i korzystać z utworu, konieczne jest uzyskanie zgody autora utworu pierwotnego. Poza tym na każdym egzemplarzu trzeba oznaczyć zarówno twórcę, jak i utwór pierwotny. Wyjątkiem są bazy danych i programy komputerowe, które nie mogą być tworzone bez zgody autora utworu pierwotnego. 

Utwory zależne są objęte taką samą ochroną ze strony prawa autorskiego, co inne utwory w rozumieniu ustawy. Jednocześnie ich eksploatacja jest zazwyczaj uregulowana w umowie zawartej między twórcą oryginalnego dzieła a twórcą zależnym. Taki kontrakt uwzględnia m.in.:

• pola eksploatacji opracowania,
• wynagrodzenie dla twórcy utworu pierwotnego,
• zakres swobody twórczej przy tworzeniu adaptacji.

Przygotowanie umowy o korzystanie z utworu nie jest proste i wymaga znajomości przepisów. Dodatkowo przy tworzeniu jej postanowień konieczne jest perspektywiczne spojrzenie na biznes – tak, aby można było korzystać z danego dzieła w przyszłości. Z tych powodów najlepiej zlecić sporządzenie umowy kancelarii prawnej specjalizującej się w zakresie prawa autorskiego. 

Czym jest plagiat utworu?

Jeszcze inna forma to plagiat, który polega na naruszeniu praw osobistych twórcy utworu pierwotnego w wyniku:

• przypisania sobie całości lub części autorstwa cudzego dzieła jako swojego własnego utworu (plagiat jawny),
• przypisania sobie całości lub części autorstwa cudzego dzieła poprzez dodanie go do własnego tekstu, bez utraty sensu przez zapożyczoną część (plagiat ukryty).

Poza tym wyróżniamy plagiat całkowity i plagiat częściowy – zależnie od rozmiaru naruszenia. 

Plagiat polega na zapożyczeniu już istniejącego dzieła bez względu na jego rozmiar, nośnik, czy miejsce publikacji. Plagiatem nie będzie jednak sama idea czy pomysł, których nie uzewnętrzniono dotychczas w żadnej formie. Jako plagiat nie określimy także twórczości równoległej, a więc dwóch (lub więcej) analogicznych utworów, które powstają niezależnie od siebie.

Trzeba zaznaczyć, że w ustawie wyłączono ryzyko plagiatu na podstawie artykułu 29 ustawy, który wprowadza tzw. prawo cytatu. Według tego przepisu można wykorzystywać fragmenty istniejących utworów plastycznych, fotograficznych, czy drobnych utworów w całości, jeśli będzie to uzasadnione celem cytatu, a więc: wyjaśnieniem, polemiką, analizą krytyczną lub naukową, nauczaniem, czy prawem gatunku twórczości.

Uwaga: prawem cytatu nie można jednak stworzyć własnego utworu. Cytaty mogą być wyłącznie częścią dzieła, które samo stanowi odrębną, samoistną całość. Poza tym wykorzystany fragment trzeba odpowiednio oznaczyć, wskazując osobę twórcy i nazwę utworu pierwotnego. W innym przypadku ryzykujemy, że nasza kreacja zostanie uznana za plagiat. 

Należy pamiętać także, że regulacja prawa autorskiego wyłącza:

• akty normatywne i ich urzędowe projekty,
• urzędowe dokumenty, materiały znaki i symbole,
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
• proste informacje prasowe.

Według artykułu 4 ustawy nie są one przedmiotem prawa autorskiego. Używając ich nie naruszamy przepisów ochronnych.

Co istotne, plagiat nie zawsze polega na skopiowaniu oryginalnego dzieła w stosunku 1:1. Czasem osoba dokonująca takiego naruszenia po prostu przenosi do własnego utworu dużo elementów indywidualnych, które są charakterystyczne dla pierwotnej twórczości innego autora. 

Ile trwa ochrona autorskich praw majątkowych? Polska, UE, inne kraje

Czas ochrony praw autorskich różni się w zależności od kraju, w którym są egzekwowane. Polski porządek prawny opiera się na artykule 36 ustawy, wedle którego (z wyłączeniem pewnych wyjątków) autorskie prawa majątkowe ulegają wygaśnięciu wraz z upływem 70 lat:

• od śmierci twórcy, z kolei do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych;
• w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor sam ujawnił swoją tożsamość;
• w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują osobie innej niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a jeżeli nie było rozpowszechnienia – od daty jego ustalenia;
• w przypadku utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki;
• w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego – od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego lub kompozytora utworu muzycznego.

Z kolei autorskie prawa osobiste nie ulegają przedawnieniu i mają charakter nieograniczony czasowo. W związku z tym, praw twórcy mogą dochodzić nawet jego spadkobiercy. 

Terminy przyjmowane w polskim prawie autorskim nie mają charakteru uniwersalnego. Prawo w każdym państwie może kształtować je nieco inaczej. W przypadku ustawodawstwa Unii Europejskiej, prawo autorskie jest rozproszone i obejmuje kilka dyrektyw, takich jak m.in.:

• dyrektywę 2006/116 w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych,
• dyrektywę 2019/790 w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym,
• dyrektywę 2001/29 w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym,
• dyrektywę 2006/115 w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej,
• dyrektywę 2009/24 w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych.

Niestety akty wspólnotowe nie zawierają definicji plagiatu czy inspiracji. Takie pojęcia znajdziemy np. w Europejskiej Karcie Naukowca. W związku z tym, aby ustalić dozwolony, legalny zakres inspiracji, trzeba znać nie tylko obowiązujące przepisy europejskie, ale i prawo konkretnego państwa. 

W krajach trzecich, które nie są członkami UE, stosuje się przede wszystkim Konwencję Berneńską z 9 września 1886 roku (która została podpisana przez 164 państwa). Według artykułu 7 ust. 1 Konwencji, czas ochrony prawnoautorskiej majątkowej wynosi 50 lat od śmierci twórcy. Okres ten stanowi minimum ochrony, którą muszą zapewnić przepisy krajowe państw członkowskich.

Podsumowując, ochrona praw autorskich to bardzo ważny aspekt działalności twórców oraz osób korzystających z autorskich praw majątkowych. Ustawa zapewnia mechanizmy niezbędne do efektywnego zabezpieczenia stworzonych dzieł. Dlatego jeśli zamierzasz wystąpić z roszczeniem przeciw osobie, która naruszyła Twoje prawa w tym zakresie, skorzystaj z pomocy kancelarii prawnej z odpowiednim doświadczeniem.